Viktige plassar for ongane så vokste opp på Finnestad i 1940- og 50 år


Viktige plassar for ongane så vokste opp på Finnestad i 1940- og 50 årå.
Av Arne Finnestad

Dette dreiv me på med, me ongane så vokste opp på den tiå. Se vedlegg

Eg synes ‘kje det går an å fortella någe om plassar så va viktige for oss så vokste opp ytterst ude på Finnestad i førti og femti årå uden å bruga det språge så me brukte. Det e’ vanskeligt å skriva på dialekt, så det e’ ‘kje sikkert at eg får det te, men vannari. Det e’ umuligt å vera heilt konsekvente, for det e’ jo meiningå at folk ska forstå det eg skrive. Me sa som regel plass, ikkje sted. Me sa oppijønå og nerijønå, innijønå og udijønå. Men me sa innøve te – eller imode byn, og udøve te – eller imode Randaberg. Me sa Sonne og Sanne, ikkje Sunde og Sande Det va greit sånn, men kanskje ikkje allti liga lett for udenforståande å forstå. Me kalde plassen der me budde for Stora Dusavigå og området inne med moloen kalde me for Litla Dusavigå. I dagleg tale: Stora Duså og Litla Duså.

Me så va’ ongar i disse årå hadde ein bråde med egne navn på plassar å forholda oss te, men eg ska prøva og begrensa meg te någen av de viktigaste. De fleste va’ på ein strekning på omtrent 700 meter fra grensen te Randaberg te begynnelsen av Høiebakken. Ein korte strekning, men for oss ongane va’ det ein store del av vår verden. Plassane låg adle innføre grensene te Finnestad, men med tri unntag. Eg begynne lengst ude:

Badele

Dette e’ det fysta unntage. Badele låg endåte øve grensen te Randaberg, men Badele førte ner te badestraen vår, den brukte me så å sei daglig om sommaren. Det jore ingen ting om det regna, då va’ det varmere i sjøen meinte me. Når amerikabåden “Stavangerfjord” kom durande inn Byfjoren fekk me det gøy. Det hende me tog snarveien øve gjerene for å rekka å bada i bølgene itte “Stavangerfjord”. Seinare blei det “Oslofjord” så avløyste “Stavangerfjord”, men det va’ ‘kje så kjekt med den båden, ‘an lagde ikkje så store bølger.

Hansabryggå

Den e’ det andra unntage. Hansabryggå va’ eigde av ‘an Hans Mauritzen, så hu hadde navne sitt itte ‘an Hans. Bryggå danna grensen imydlå Finnestad og Randaberg, men heila bryggå låg på Randaberg. På Hansabryggå fiska me krabbe, og me lerte å symma. Det va’ allti et yrande liv på badestraen og Hansabryggå om sommeren, for både byfolk og andre kom te’ “vår” plass for å nyda live.

Planen

Planen va’ ein åben plass framføre bussgarasjen te Madland. Der oppholdt me oss møje, allslags konne me holda på med der. Der “jeppte” me, hinkte spel, sparka boksen av, trilta kula om iddisar. Me kalde det for å trilta kula, ikkje å spela mablis. Mablis va’ for oss nærmast ett sjelsord. “An e’ ein mablis”, konne me sei om ein så me kansje syntes va’ høge på perå. Me singla med singlekrog og singleband, og mange andre leger.

Av og te måtte me slutta eller flytta på oss. Det va’ de gongene då fru Madland sa at hu blei “aldeles hodegalen” av oss. Seinere i live har eg forstått at hu hadde et poeng, for det jekk ‘kje alltid liga stilt føre seg.

I ein krog på Planen tippa ‘an Martin “Krogfing” av og te ett lass med sand. Då hadde me det kjekt ei stond. I sanden lagde me veier, tunellar, parkeringsplassar, holdeplassar og snuplassar. Bilar hadde me nok av. Vanlige brislingboksar va’ lastebilar, dei små gaffelbedboksane va’ personbilar og de ovale kippersboksene va’ bussar. Herlighedå varde någen dagar, te dess at ‘an Reinert så va’ veivoktar, kom med hest og kjerra, spadde sanden opp i kjerrå og kjørde ‘an ud å la ‘an i adle hålene i veien. Men itte ei stond kom ‘an Martin med et nytt lass.

Me holdt og på med sangleger på Planen. Då va’ som regel guttane og jentene isamen, det hende nok at jentene kunne synga ein leg uden guttane va’ med, men guttane sang aldrig uden at jentene førde an. Blant oss guttane så va’ det “Vaskan” så va’ mest poppelere, for då va’ det lovligt å holla rondt jentene. “Vaskan” va’ forkortelse for “Hva skal man på ballet gjøre”. Eller “Tyven- tyven” så någen sa. Hoppa tau va’ og någe guttar og jenter konne vera i samen om, guttane hoppa aldrig tau uden at jentene va’ med.

Me “donsa” selvfølgelig og på Planen. Andre kalte dette for å kasta på stikka. Me tegna ein streg i grusen, så jalt det å treffa stregen med femøringane me brukte å hiva med, dei va’ store og passelige tunge, men de fylte godt opp i bukselommen. Hadde du flaks, goe teknikk og i tillegg smale hofter så va’ det vanskeligt å unngå bokseseg te langt ner på bagen når du sko gå hjem med gevinsten.

Brynhildsbakken

Denne bakken bestemte kor henne me ongane befant oss i verden, om me bodde oppigjønå eller nerigjønå. Om me va’ nerigjønå for å finna på någe, eller om me va’ oppigjønå. Sjølve bakken va’ ‘kje någe å skrøyda av. ‘An egna seg lide te å renna i, bare så vidt at me konne kvila beinå når me va’ ude med sparken. Ein og a’en rennebil eller rattkjelke blei og prøvde i bakken, men bakken bøy oss aldrig på fart og spenning.

Midt i bakken budde hu Brynhild. Så det e’ hu så har gitt ‘an navn. Hu Brynhild satt nere i kjellaren å steikte lefser. Lefsene selde hu te naboane og te folk så kom langveisifra for å kjøba. Hu brukte ikkje elektrisitet te å steika med, nei hu fyrte med spøna. (Spøna det e’ någe du får når du hyvla ein planke. Andre kalle dette for flis eller spon, men flis det va’ någe så me fekk i fingeren). Spønå fekk hu i store sekker, det va’ sønnen så hadde lastebil så kom med spønå. Av og te va’ me med lastebilen inn te byen for å hjelpa te med å stappa spøna. Hu Brynhild lagra spønå i “Svålå”. Svålå va’ et skur så hu hadde griser i. Spønå brukte hu og te å strø onna grisene.

Steinrøyså

Denne røyså låg langs med veien der den ytterste enden av garen te ‘an Anders Dirdal enda i ein trikant, tvers øve huset ‘nas Brynhild. Røyså va’ i høyde med steingjerene og flade på toppen. Om steinane i røyså va’ te bryderi for bonden så hadde slede med de før de havna der dei nå låg, så va’ de te nytta for oss ongane. Me bygde hytter i røyså. Kver mann hadde si hytta, hyttene va’ små, me sko jo ikkje få tage i håve heller, men de va’ store nok te å modta besøg. Av syltetøyglass med blekklåg lagde me parafinlampar, omn lagde me av vaskevannsfat, te piba brukte me avløbe te takrenner. For ‘kje å ble årsag te ein entuelle kattastrofe ska eg ‘kje fortella kossen me lagde disse tingå, for det va’ jo ‘kje så heilt lide brannfarligt det me holt på med.

Lyngmarkå

Lyngmarkå va’ ei svere udmark så låg der så Stavanger kretsfengsel ligge nå. Det va’ Hågenane så eigde markå. Dei va’ tri sysken, to brør og ei syster så hette Hågensen. Men de blei aldrig kalde for någe a’ent enn Hågenane. Det kom seg av at di va’ fleire. Eg e’ ‘kje någe særlig glube i grammatikk, så eg vett ‘kje ka kasus dette e’, men når det e’ så så i dette tilfelle at ittenavne Hågensen blir te Hågenane, ja så e’det jo lett å begripa at det betyr syskenane Hågensen. Ikkje sant?

Lyngmarkå blei ‘kje brukte te någe av Hågenane, den besto for det mesta av stein og tuer, ogdå hu aldreg blei hevda (gjødsla) så vokste det for det mesta lyng der. Eg tror de fleste sortar lyng vokste der. Røsslyng, blåber, mikkelsber, krekling, tytteber og så någe me kalte hynsaber. Det vokste og ein bråde med sortar eg ikkje har peiling på ka hette. Hynsaber va’ någen røe ber med ein kvide stein inni. Me spiste ikkje dei berå, men det blei sagt at hynså likte de. Ka de egentlig hette vett eg ikkje.

Foglane trivdes godt i Lyngmarkå, og mange slags foglar brukte markå te reirplass. Om våren va’ det ein sport blant oss guttane å gå på jakt itte reir. Mågereir og vibereir va lette å finna der dei låg oppe på tuene. Småfoglane va’ flinkare te å gjømma reirå.

Imydlå någen steinar hadde me kver vår “hemmelige” plass. Me fortelde at det førejekk mange spennandes ting der, blant anna stevnemøder og andre romantiske greier. (Det hette stevnemøde på den tiå, ikkje “deit” så de seie nå. Å ha et stevnemøde med ei jenta må då væra meir romantisk enn å ha ein date?). Men det me fortalde va’ nok bare skrøyd og fantasier. Det førejekk iallfall aldrig någe sånt spennande på min hemmelige plass. Og det gjorde det nok ‘kje på de andre sine plassar heller. Av og te konne me ha behov for bare å slappa av. Då konne me ligga strekk ud på ryggen i lyngen å glana opp i himmelen, då hende det at me konkurerte om kor mange lerker me klarte å få øya på høgt der oppe, eller me småkrangla om skyene ligna på någen så me kjende, eller om de bare ligna på ein elefant.

Nå e’ det ingenting igjen av Lyngmarkå, og det e’ slutt på foglasangen. Om ikkje fengselsfoglane sko føla behov for å synga då.

Dammane

Nederst i Lyngmarkå, ved sidå av veien, danna det seg av og te, itte at det hadde regna, to-tri dammar. Det va’ egentligt bare någen pyttar, men me kalte de for dammane. Det kom seg kansje av at me av og te lagde små stemmar sånn at pyttane blei større. Då me hadde fått dammane sånn så me ville ha de, lagde me kaiar og brygger. Nå konne me lega at me va’ skibsrederar med sjølbygde bådar. Ja det hende vel at me fekk hjelp av ein voksen te å hola ud lastrommet på ein lastebåd, men det va’ nå helst for at de voksne va’ redde for at me sko mysta ein finger eller to.

Udmarkå te Lysen

Denne udmarkå tehørte ‘an Tore Lyse. Det va’ liga møje stein og tuer der så i Lyngmarkå, men det beida kyr i udmarkå te Lysen, og det vokste meir gras enn lyng der, så det va’møje grønnare.

‘An Tore va’ på fleire turar øve te Amerika, ‘an konne vera vekke i månar og år om gongen. Så ‘an forpakta vekk gåren. Når ‘an Tore va’ i Amerika så hende det at me va’ samen med sønnene ‘ans og bygde någen ganske store hytter der i udmarkå. Forpaktaren va greie sånn. De blei bygde av torv og stein og de hadde vindu. Jentene va’ og av å te med på hyttebyggingå i udmarkå, någe de aldrig va’ med på i Steinrøyså.

Finnestadkrossen

Finnestadkrossen blei sjelden brukte te någe spesielt av oss ongane. Det var ei skyttargrav der så tyskerane hadde reist ifra, men det va’ sjelden me lekte i den. Før i gamle dagar så samlast ungdommane seg te dans i krossen. Men det va’ slutt på denslags aktivitetar i mi tid. Men eg tar med denne krossen for det va’ liksom der Finnestad oppsto ein gong i tidå. Her ligge bruk nr 1 på Finnestad der farfaren min blei fydde i 1875, og her mødes, eller starta, alt itte kossen ein ser på det, dei fira veiene så bandt det heila isamen: Høiebakken, Grødemsveien, Finnestadveien og Jeilen.

Vissatte me ‘kje ville ha ein bonde på nakken om me tok någen snarveier så måtte me stadig igjønå krossen. Høiebakken måtte me opp når me gjekk te skulen, Finnestadveien gjekk ner te Litladuså, og Grødemsveien bodde me langs. Jeilen va’ ein kjerrevei så bøndene brukte. Me kalte forresten både Finnestadveien og Grødemsveien for Dusavigveien, sjøl om Dusavigveien egentleg begynte i Litla Duså.

Hompen

Hompen e’ den same plassen så dei så eigte der kalde for Bakken. Hompen va’ rennebakken vår. Der rant me helst på ein kjelke så me kalte for ei “Bromla”. Den styrte me med ei lange stang te ror. Akebrett va ‘kje oppfunne på den tidå, og rattkjelker egna seg ‘kje te å bruga på a’ent enn på veiene. Men det hende någen konne finna på å renna på ett stort grydelåg eller ein papirsekk eller lignande.

Ei bromla konne væra liden eller store, de store va’ best, men då de va’ lagde av temmelig grove materialer så måtte hu ikkje vera for store heller, for me sko jo dra ‘na opp bakken igjen. Det e’ enkelt å laga i bromla. Du kan for eksempel bruga 5/4″ kjokke plankar både te meiar og te resten av bromlå. Du lage tofter te å sitta på, ikkje spiler. Du må stiva meiane godt opp, og så e’ det bare å ha på jernband. Kor store du lage bromlå bestemme du sjølv, men du må nå helst ha så mange tofter at du kan ha ei jenta eller to med deg når dåkke sette utføre med deg bagerst med styrestangå. ( Dette jelle selvfølgeligt enten du e’ gutt eller jenta, det e’jo liga spennande om det e’ jentå så tar med seg ein gutt ein tur på bromlå.) Bromlå har navn itte den lyden så oppsto når hu suste ner bakken.

Fabrikken

Fabrikken va’ ein hermetikkfabrikk så blei bygde i ca. 1915, og då hette ‘an Dusevig Preserving A/S. Men i den perioden så me snakke om her så hadde ‘an det fina navne Royal Canning Co. A/S. Inne i fabrikken arbeide det mange damer og ein mann. Damene satt langs et samlebånd og dreiv på for hara livet med å legga ner brisling eller kippers i boks. Maen passa på at damene hadde nok boksar. Det kan godt henda at det va’ fleire mannar der inne, men eg såg aldrig meir enn ein de gongene eg va’ inne i fabrikken.

Mesten adle me ongane hadde minst ein tante eller andre slektningar så jobba på ein hermetikkfabrikk i den tidå. Derfor va’ det aldrig vanskelikt for oss å få tag i iddisar. Disse spelte me om, eller me samla på de og brukte de som byttemiddel. Ein iddis så me meinte va’ sjelden eller sers fine var nærmast for et verdipapir å rekna.

Et anna produkt så me skaffa oss på fabrikken va’ teiner. Ei teina va’ ei stålstang så såg ud så ein forvokste strikkepinne, de brukte teiner te å tre brislingen inn på når de sko røyga ‘an. Når de hadde brukt teinene någen gonger blei de for rue te å tre brislingen inn på, så hu blei kasserte. Teinene brukte me te å laga buar av. Me lagde både vanlige buar og rennebuar. Rennebue e’ det sama så armbrøst. Disse buane me lagde va’ egentleg någen ganske kraftige og farlige våpen. Ei pil fra ein skikkeligt lagde langbue konne gå tvers igjønå et håvekål, så eg ska ‘kje gå någe nærmare inn på kossen me lagde buane. De voksne konne nok be oss om å ta det roligt eller finna oss ein a’en plass å vera når me bråkte for møje. Men som regel lod de oss ongane få holla på med vårt i fred. Men de holt nok et øya med oss. For ein av de få gongane, for ikkje å sei den einaste gongen, eg kan huska at de voksne greib inn i legen vår, va’ då me jekk te krig mod kvarandre med pil og bue.

I sjøen udføre fabrikken va det alltid møje småfisk, og me sto titt på fabrikkaien å fiska. Fiskaudstyre va’ ein passelig lange tregrein, sen og stintekrog, for det va’ stintå så va’ minst vanskelige å lura på krogen. Det hende og at ein va’ så heldige at ein konne slenga ei berggylta eller blåstål opp på kaien. Det vil sei, det va de andre så konne vera så heldige. Eg va’ ‘kje ein gong ein skikkelige stintefiskar. Kjettå vår hadde svelta i hel om hu bare sko ha levd av de få stintene eg fekk på land. Me brukte same agnet og same slags udstyr, og eg prøvde adle de knebå eg konne finna på for å få ‘na på krogen. Eg bytta plass med de andre, ja endåte lånte stengene deiras uden at den hekkans stintå blei lettare å lura. – Du må rykka te i det retta øyeblikke, sa de andre. Men eg blei nok aldrig någen trussel imode stintebestanden. Eg fant aldrig ud ka tid så va’ det retta øyeblikke.

Innøve Berje

Når me fortsatte langs straen forbi fabrikken kom me inn på et nokså snaut svaberg. Det var litt gras og småkratt sånn hist og pist, nok te at ei ringgås hadde reiret sitt der av og te. Om våren va’ det alltid spennande å se om hu va’ på plass. Viss hu la egg prøvde me å passa på så hu fekk ha reiret sitt i fred, men det blei mesten alltid røva. Någen måger hadde og reir der, men det va’ ikkje akkurat foglalivet så gjorde plassen popolere.

Sjøen va jube udføre svaberge, og det va godt å gå der, så det va’ ein fine plass å vera på når ein sko fiska i fra land. Det blei fiska med både med oter og kastestenger, men den slags fiske va’ det “fremande” så sto for. Me hadde ikkje den slags utstyr, så me kasta med boks. Me konne få både torsk og sei, ja ein gong fekk me endåte ein blekksprut på krogen.

Moloen

Moloen i Litla Duså blei bygde rett itte krigen. Me ongane kalde ‘an vanligvis for “moljå”. Me va’ titt på moljå i badesesongen. Det va helst me guttane så sko tøffa oss og visa at me ikkje va redde for å symma på jupnå. Viss du blei beskylde for å spenna i bånn når du symde udmed Hansabryggå, så va moljå ein goe plass å få bevisa at det ikkje va’ tilfelle. Det va’ gøy å stuba ifra de store steinane i moljå, og av og te, viss ikkje det va’ for store bølger, tog me risken på å stuba udi fra udsidå. Viss bølgene va’ for store va’ det vanskelikt å komma seg iland igjen uden å ble oppskrabde av kvasse steinar. Viss me aligavel tog risken va’ det best at me jore det så nerme enden på moljå at me klarte å symma ront te innsidå.

Bedehuse

De plassane eg har skrev om te denne tid va’ ikkje alltid liga viktige for oss, men de blei brukte i kortare eller lengre tid i oppveksten. Bedehuse derimod, va’ ligsom med oss heila tidå, fra så langt tebage så det e’ rå å huska, te langt inn i ungdomstiå. Om ikkje alltid av religiøse gronnar, så av den gronn at Bedehuse va den einaste innendørs samlingsplassen me hadde. Det begynde med søndagskulen så foreldrene våre sende oss på for å hjelp te oppdragelsen, eller kanskje for at de sko få litt tid te seg sjøl for å få orden på sager å ting mens me ongane va’ ude av huse. Det lokta iallfal alltid rein i huse vårt då me kom hjem fra søndagskulen. På søndagskulen fek me ei lidå bog så me måtte ha med oss kver gong me jekk der, så me konne få stempla inn ei stjerna, eller me fekk ei stjerna eller et a’ent merke så me konne klistra inn sjøl. Me lerte at viss me va’ snille så paste englane på oss, og mens me tegna i loftå så sang me ein sang om ein liden båd og et stort hav.

Då me blei någe eldre, konne bedhuskjellaren vera et alternativ når me ville ha någe å jørr på. Der va’ det av og te arbeidstua ein kveld i vegå udøve høsten og vinteren. Der lagde me ting av forskjellige slags materialer. Tingå me lagde beholt me ‘kje sjøl, de blei lodda ud på basaren så blei holde ein gong i året. Me lagde tingå itte malar, og me måtte vera nøye, ellers så konne me se langt itte tingå våre på gevinstbordet. Någen lagde fine pengetasker og andre ting av ler. Eg likte best å laga bibelske skriftsteder så sko henga på veggen. De va’ i gullskrift, for å få te gullskrift måtte eg skriva bokstavane med lim og strø “gullstøv” i limen. Så om du sko ha et billede i glass og rama med ‘Herren er min Hyrde’ i gullskrift med gotiske bokstavar på koksgrå bånn, – ja så e’ det jerna eg så har lagd det!

De fleste av oss avslutta bedehusgåingå med Yngres. Å gå på yngres va’ ganske poppolert både blant guttane og jentene. Det va’ endåte någen jenter heilt udante øvra Grødem på Randaberg så jekk på yngres isamen me oss. På bedehuse satt jentene på den venstre sidå, guttane på høyra.

På yngres va’ det selvfølgeligt andakt og tale, men me konne og få testa ud kunnskabene våre med forskjellige konkuransar. Men det må vel innrømmast at me og dreiv å testa ud kverandre. Me va’ jo kommen i den alderen at me syntes at det va’ spennandes å vera samen med någen fra det andra kjønn. Så møje av motivasjonen te oss guttane for å gå på yngres va’ nok å få fylla grødemjentene hjem ittepå. Om grødemjentene jekk på yngres for at me guttane sko fylla de hjem vett eg ‘kje. For ei stond siden sporte eg ei av jentene om dette. Eg fekk bare ein goe lått te svar.

Myrå

Eg slutte denne “omvisningå” av plassar sånn så eg begynde, med ein plass så ikkje direkte ligge på Finnestad. Mesteparten av de eg vokste opp isamen med har ‘kje någe forholl te denne plassen i det heilatatt. Men for någen av oss va’ Myrå viktige, for der bodde bestemorå og bestefaren vår Anna og Edvard Finnestad. Det vil sei, me kalde de ikkje bestemor og bestefar, me sa farmor og farfar eller mårmår og mofar, alt itte som kem av foreldrene våre de va’ morå og faren te. Andre sa hu “Anna i myrå” eller ‘an “Idvart i myrå” når de snakkte om farmor og farfar.

Eg synes at adle ongar ska vera så heldige så me va’. Å ha ein plass i passelege avstand å gå.
Ein plass så det e’ ei bestemor og ein bestefar på.

Flere artikler fra samme kategori: Kulturliv

  • Speiderne på Tasta

    Giske Lærum har skrevet dette om Tasta 1. tropp: "Hei, Etter telefonsamtale med deg for en tid siden har jeg vært i kontakt med Marit Søiland. Vi har satt hodene i bløt og kan fortelle fra vår fine tid i Speideren: "Det var Lidveig Eide som start...

    Les Mer

  • Det store rennebilløpet 2006.

    Løpet som fikk et historisk preg.  Det var et strålende vær som møtte deltagere og publikum da det tradisjonelle rennebilløpet Tasta Grand Prix fant sted i Gjerde...

    Les Mer

  • Mons Gabriel Monsens prospekter

    Mons Gabriel Monsens prospekter Under Tasta Historielags 5-års jubileum ble vi av Berit Mathisen Grande, leder av Stavanger Byhistoriske forening, overrakt en flott kunstmappe med trykk av 10 akvareller av Mons Gabriel Monsen. Disse bildene vil vi ramme inn,...

    Les Mer

  • Slektsstevne for Anna og Edvard Finnestads Eftf.

    Slektsstevne for Anna og Edvard Finnestads Eftf. 25. - 28. juni 2005

    Les Mer